बालक बबुरो द्विज शुकनामा, हुँ म परेको छू पिंजरामा ।
मकन हरे ! शिव शान्ति र चैन, सपनाविच पनि रतिभर छैन ।।
१
मेरा बान्धव बाबु र आमा, बस्छन् वनका एक कुनामा ।
कोसित पोखू मनको ताप; गर्दै पिंजराबाट . विलाप ॥
२
आँसु बगाई कहिले रून्छु, कहिले मुर्दातुल्य म हुन्छु ।
कहिले पागलसरि उफ्रन्छु, केवल वनका - सुख सम्झन्छु ।
३
फलफुल खाई नित्य रमाई, वनमा फिर्ने बबुरालाई ।
विधिले पार्यो पिंजराभित्र, कर्म हरे ! शिव ! हुन्छ विचित्र ।।
४
कति फिर्दो हूँ कति उड्दो हूँ, कति कति देशान्तर डुल्दो हुँ ।
देव ! हरे ! किन बालकलाई, बन्धन पायो व्यर्थ भुलाई ॥
५
शीतल पानी, कुञ्जनिवास, भोजन मीठो फलको खास ।
त्यो सब हुन गो अाज बिनाश, बाँकि छ एकै मनको त्रास ॥
६
हरिया वनको शीतल छाया. वान्धवसंगको मोह र माया ।
नेपाली लेखहरु - पृष्ठ २३
विधाहरू
बचन पनी कठिन अती, भयो र हे पान्थ ! गर्दछु विनति ।
उठ करुणासाथ तिमी हटाइद्यौ भार चेरके जुलुमी ।।१।।
वि-ष-(स) मय-मा-रणकारी विषम-शराघात लागदा भारी ।
व्याकुल भो हृदय अति पायिन म अनाथले सहाय रती ।।२।।
खोल तिमी अब नैनm वरपर सब हेर चोरको चैन ।
पथिक ! फसें मायामा, हाय! अचानक म एकली रामा ।।३।।
मकन भयो अर्ति धामा विषम शराघात परदामा ।
कुन देला-र-स-हाय तिमी विना क्षीण भै शक्यो काय ।।४।।
बुढिया सासू बहिरी, पति परदेशी म एकली विचरी ।
मन-परि भै गो भरमा गुहा-र कोही दिंदैन यो निशिमा ।।५।।
वर-पर कोही नहुँदा प्र-काम चोर व्यथा परदा ।
घृति छाडयो सब मनले हरे-स-खा-यो कती भनूँ अहिले ।।६।।
१
त्यै ठेलमठेल घुइँचो, हडबड सब त्य, त्यै छ खैला र बैला
कुम्ला, डोका, झिटीको खटपट सब त्य, त्यै छ फोहर मैला ।
त्यै ताकाताक, सेखी, सनक सकल, त्यै वास बस्ने प्रयास
तेही चौका चुह लाको गडबड, सबको त्यै अमिल्दो मिजास
२
त्यै भित्री नेत्र चिम्ली तरह तरहले धुरै घुर्ने झमेला
तेही तेरो र मेरो तं-त र म-म-मय भ्रान्तिले पर्ण मेला ।
त्यै यातायात गर्ने पथ, उस पथमा त्यै सधैंको अँध्यारो
ढाकेको त्यै अँध्यारो पथविचबिचको पाटीमा त्यै पसारो ॥
१
दिनकर घुमून वा पृथ्वी धुमून् हावा घुमोस् वा जल घुमोस्
शिश मारनामा चक्र घुमोस् वा विकराल अथवा कालै घुमोस् ।
जुन वस्तु हो त्यो हर्दम् घुमेको उसको घुमावट धन्य हो
जसबाट निस्क्यो झलमल्ल यस्तो यो विश्व-जीवन-बिजुली अहो!
२
फनफन घुमेका उस चक्रको सब सञ्चालना उहि जान्दछ
जसलाई हाम्रो वेद सर्वव्यापी पिता भनि मान्दछ ।
न त आदि उसको पाइन्छ काही न त अन्त्य काही मिल्दछ
जो गर्छ खोजी उसको उसैको सत्ता उसैमा मिल्दछ ।
३
यो विश्व-जीवन-सौदामिनीको सञ्चार गर्ने घर ठूलो
होला कहाँ त्यो ? कुन रेलिंदो हो त्यसमा अगम् गतिमा कुलो ?
यो तर्क गर्दा गर्दै सबैको शिर घुम्छ त्यो चकैसरी
घन्कन्छ आखिर व्यामोहको नै खाली गगनमा बाँशुरी ॥
४
कछुवाले अङ्गसरी खुम्च्याई बाह्य वृत्तिका तार।
भित्र अलिकति हेर्दा अर्कै रसिलो चमत्कार।।१।।
दुर्गम भै उर्लेकी तलतिर समतुल्य मोहकी गङ्गा।
फरफर गर्छ उपर यो जीवनमय पातलो चङ्गा।।२।।
ममतासहित अहन्ता ग्रन्थि परेका बडा रम्य।
सुखदु:खका कका छन् खूब मिलेका दुवै टम्म।।३।।
मनमय घुम्छ लटाइ पनफन फन्का पलापला मारी।
अतिशय दुर्लभ तर त्यो रसिक लटाई लिने चमत्कारी।।४।।
सङ्कल्पको छ धागो छुटी रहेको लगातार।
गर्दछ जसका भरमा जीवन-चङ्गा विचित्र संचार।।५।।
त्यो मसिना धागामा खिरिलोपन ल्याउने ताजा।
घसिएको बहुत सफा विवेक, बुद्धिको माजा।।६।।
चङ्गाको मुखचाहिँ प्रवित्तिमय रङ्गले लाल।
अलिअलि कालो आशा-पुच्छर, उसको छ चलबले चाल।।७।।
वैषम्य भै ककामा अलिकति गतिमा घुस्यो भने दोष।
ग्वाँख मिलाउनलाई संयम, सुविचार, शान्ति, सन्तोष।।८।।
यस्तो अद्भुत चङ्गा तयार पारी बडो चमत्कारी।
नभमा कौतुक गर्ने कुन होला धीर अविकारी?।।९।।
म बस्ने कोठाकै दलिन-बिचमा गौंथली बस्यो
पिटाएको तन्नाउपर फिर मैला पनि खस्यो।
मलाई त्यो देखी हृदयबिच लाग्यो किरकिरी
चरी बोल्यो मेरो मन सब बुझी त्यो चिरिबिरी।।१।।
अहो !! त्यस्ता ताता नजर अति राता विष सरी
तरी तात्यौ बाबा ! किन मनमनै त्यो रिस गरी।
तिमी धर्मात्मा छौ घरबिच म छू आज अतिथि
तिथी माघे औंसी शहरभर भूकम्प-फजिती।।२।।
जहाँ बस्थ्यौँ हामी भवन उहि पातालमय भो
चल्यो भारी हा हा नसहिसकनू नै प्रलय भो।
कहाँ पाऊँ ठाडो घर, कसरि ओतौँ शिर भनी
दुवै भाले-पोथी फनफन घुम्यौँ व्याकुल बनी।।३।।
बिरालोको फेरि अधम चिलको, काग शठको
शिकारी बोहोरी, कुकुरहरुका दुष्ट हठको।
परी शङ्का भारी सबतिर बिचारी डुलिडुली
निराशामा रुन्थेँ अघि अघचिलो ठाम नमिली।।४।।
यहाँ तिम्रो सानू घरमहल वा रामझुपडी
खडा देखी राम्रो गगन-बिच खेल्दै लडिबुडी।
पसेको हूँ बाबा ! अलि दिन बसूँला कि म भनी
कोरी केश सफा गरी, फुल जडी टेढा झिकी कुन्तल
लाई लालि कपोल, ओठहरुमा आँखाविपे गाजल ।
औठी हारहरु डटी चहकिला पोशाक सारा चुनी
आई कुन्जविपे अली छिन बसी बोली नयाँ कामिनी ।।१।।
फेला पर्न गये म धूर्तजनका, सङ्केत-बेला गयो
व्यर्थैमा विचरी यसैबिच परे, कस्तो हरे ! कर्म यो ।
जाऊँ हाय ! कहाँ, गरुँ अब कसो, पोखूँ कहाँ यो पिर
होला शान्त कसो गरी हृदयको यो दीर्घ-चिन्ता-ज्वर ? ।।२।।
जो मैले रसिलो मनोरथमय-प्रासादमाथी झुली
देखेथें सुखको अनन्त सपना जाली कुरामा भुली ।
त्यो सम्पूर्ण भरङ्ग भो पलकमा, वाधा पर्यो दुस्तर
छाँगाबाट खसी झल्याँस्स बिउँझे दुर्भागिनी आखिर ।।३।।
काला बादलको सहोदर ठूलो नैराश्य-पर्दा गिरी
पैले नै सब खेल चौपट भयो निर्मूल भे माधुरी ।
लायो दृष्टि जता, उतै मन रुने केही नही कौतुक
जय जगदीश्वर ! जय अविनाशी
जय जय भगवन । करुणाराशि ।
शक्ति छ प्रभुको अपरम्पार
घुम्दछ जसमा सब संसार ॥१॥
जलचर, थलचर, ग्रहगण, तारा
सूर्य लगायत सुर, मुनि सारा ।
केवल प्रभुको करुणा पाई
गर्छन् निज-निज कर्म रमाई ॥२॥
सुर-मुनिदेखि भुसुनासम्म
प्रभु नै सबका घटमा टम्म ।
प्रभुका लेखा प्राणीमात्र
पुत्र-बराबर करुणा-पात्र ॥ ३ ॥
प्रभु नै सब सुख-सम्पति-दाता
प्रभु नै सबको भाग्य-विधाता।
प्रभु नै सबमा करुणाधारी
प्रभु नै सबको पालनकारी ॥ ४ ॥
(१)
जय जगदीश्वर ! मनको रहमा,
शून्य गगनमय भित्री तहमा,
पलपल शीतल कलना-लहरी
कलकल गर्छन् ठहरी ठहरी ॥
(२)
मधुर ध्वनिको श्रवण-विवरमा
रेखा खिचियो पञ्चम सुरमा ।
जति–जति डुबिकन हेर्दछु भित्र
उत्ति-उति मिल्दछ भाव पवित्र ॥
(३)
प्रमुदित तेही भाव तमाम
गर्छ नखीको कोमल काम,
जसले गर्दा बारम्बार
झम्कन थाल्यो हदय-सितार ॥
(४)
नासा-पुरमा थरि थरि महक
कसको - कसको पाई बहक
लहबरी खेल्दै चहचह गर्छ,
प्रस्तावना
एक थोक भन्छु न मान्नु दुःख हे मित्र तारापति ।
तिम्रा ई जति छन् जहानहरू ता जुझ्न्या रह्या छन् अति ।।
सून्याँ दन्तबझान आज घरको कर्कर् गर्याको जसै ।
भर्रात् जाग्रान झैं भयो मकन ता लागेन आँखा कसै ।।१।।
धन् इज्जत् र घरबार देख्छु बढिया छैनन् कुनै चीज् कमी ।
बूहारी यदि कर्कशा हुन गया क्या घर् गरौला तिमी ।।
साह्रै झोक उठयो मलाइ र बधूशिक्षा बनाया पनी ।
यस्ले पत्नि, बुहारि, छोरीहरूको तालिम् गरौला भनी ।।२।।
हुन त म अतिथी हूँ यस् बिनूँ के छ खाँचो ।
तर पनि त म भन्छु मित्र ह्वौ जानि सांँचो ।।
घर चतुरञि गर्छन् बुद्धिमान्ले अगाडि ।
बखत चुकि दिंदामा हुन्छ काहांँ पछाडि ।।३।।
उपदेश
प्रातःकाल महाँ उठेर पहिले ध्यान् ईश्वरैको गरून् ।
